Na terenie Izraela możemy zobaczyć około tysiąca starożytnych mozaik. Te, które przetrwały do naszych czasów, w większości ozdabiały posadzki dawnych kościołów bizantyjskich. Zachowały się jednak i takie, które umieszczone były w prywatnych domach oraz w synagogach.
Tutejsze mozaiki to ornamenty lub obrazy wykonane z małych elementów, jakimi są niewielkie, regularne kawałki kamieni. Artyści przy ich tworzeniu korzystali z naturalnie, zabarwionych skał, których kolor wynika z ich składu. Przykładowo do uzyskania barwy czarnej używano bazaltu, do barwy czerwonej, skał zawierających rudę żelaza, do żółtej, skał zawierających siarkę. Dzięki temu odsłaniane po wiekach mozaiki zachowały swoje barwy z czasu ich powstawania.
Z relacji historycznych wiemy, że przy pomocy techniki mozaikowej ozdabiano nie tylko posadzki ale również ściany niektórych budynków. Niestety liczne wojny, które przez wieki dotknęły obszar Bliskiego Wschodu oraz częste trzęsienia ziemi na tym terenie, spowodowały, że ściany tych budowli nie dotrwały do naszych czasów.
Bet Shean – mozaika z czasów hellenistycznych
Mozaika z Emaus Nikopolis
Betania – fragment ornamentów posadzki kościoła z IV wieku
Mozaikowa mapa Jerozolimy z Vi wieku, znajdująca się w Madabie
Jak wyglądał proces powstawania mozaiki?
Powstawanie każdej mozaiki było bardzo pracochłonne i wymagało olbrzymiej precyzji. Najpierw trzeba było dokładnie rozplanować wygląd tworzonego dzieła. Tworzono do tego specjalne szablony, które pomagały później w układaniu kolorowych kostek kamiennych, zwanych tesserami. Wiemy, że artyści posługiwali się przy tym gotowymi wzorami, które pozwalały na wykonanie podobnych elementów mozaikowych w kolejnym dziele.
Po wykonaniu końcowej wersji szablonu, artysta określał ilość potrzebnych mu materiałów. Po ich przygotowaniu zabierał się do wykonania dzieła. Codzienną pracę rozpoczynał od przygotowania podłoża. Jego fragment pokrywał substancją wiążącą: zaprawą wapienną lub mastyksem, czyli żywicą uzyskaną z drzew tamaryszkowych lub pistacjowych.
Następnie układał na niej fragment planowanej mozaiki. Codziennie powstawała w ten sposób jej część, aż w końcu uzyskiwano całość. Aby osiągnąć końcowy efekt, należało jeszcze wygładzić powierzchnię mozaiki. Robiono to, zalewając całość mastyksem, a później szlifując ją wilgotnym piaskiem, aż do uzyskania gładkiej i równej powierzchni.
Kafarnaum – rekonstrukcja mozaiki z VI wieku
Motyw przyrodniczy w Tabgha
Mozaika z Cezarei Nadmorskiej
Tabgha – mozaika z kościoła Rozmnożenia Chleba i Ryb z VI wieku
Mozaiki na Bliskim Wschodzie
Najstarsze mozaiki na Bliskim Wschodzie przyjmowały formę ornamentów. Szczególnie często były to ornamenty geometryczne. Dopiero wpływy hellenistyczne, od III w. przed Chr., spowodowały rozwój mozaik przedstawiających przyrodę oraz osoby.
Na dodatek artyści zaczęli wówczas zmniejszać wymiary używanych kostek kamiennych. Wydłużyło to wprawdzie czas powstawania dzieła, ale umożliwiło uzyskanie lepszego efektu końcowego. Artyści mogli teraz tak zestawiać kolorowe kamyki by uzyskać efekt światłocienia, głębię perspektywy czy zmianę natężenia barw.
Rozwój chrześcijaństwa doprowadził do upowszechnienia mozaik. Ponieważ Kościół w starożytności nie zezwalał na dekorowanie świątyń obrazami i rzeźbami, mozaika stała się najpopularniejszą formą dekoracyjną w budynkach kultu.
Również przy budowie synagog chętnie sięgano po dekoracje mozaikowe. W późniejszych czasach mozaikami ozdabiano również meczety. Jednak ze względu na cenę mozaik, powoli wyparły je tańsze techniki malarskie.
Mozaika z Seforis
Seforis- tak zwana Mona Lisa z Galilei, V wiek
Ein Gedi – posadzka mozaikowa synagogi z IV wieku
Zachowana mozaika z Cezarei Nadmorskiej
Dziś na terenie Izraela odsłonięto około tysiąca dawnych mozaik. Są one w różnym stanie zachowania. Wciąż jednak zachwycają swoim pięknem i budzą podziw precyzją wykonania.
Stanisław Szuro, 27.04.2023r.