Stare Miasto w Jerozolimie dzieli się na cztery dzielnice, z których najmniejsza należy do Ormian. Rozciąga się ona pomiędzy Bramą Jaffy i Bramą Syjonu, a jej sercem jest katedra św. Jakuba Apostoła.
Armenia była pierwszym państwem, które przyjęło powszechnie religię chrześcijańską.
Zgodnie z tradycją pierwszymi misjonarzami, którzy nauczali Ormian byli dwaj apostołowie: Bartłomiej i Juda Tadeusz. Powstałe wówczas pierwsze wspólnoty chrześcijańskie były jednak nieliczne i nie miały większego znaczenia. Przełomem była działalność św. Grzegorza Oświeciciela. W 301 r. ochrzcił on króla Ormian Tirydatesa III, który ogłosił Armenię krajem chrześcijańskim.
Niedługo później rzesze pielgrzymów zaczęły przybywać z Armenii do Ziemi Świętej. Pamiętać przy tym należy, że ówczesna Armenia była o wiele większa niż dzisiejsza. Jej terytorium obejmowało tereny dzisiejszej wschodniej Turcji, obecnej Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji. Aby ułatwić opiekę nad pielgrzymami, możnowładcy ormiańscy fundowali liczne klasztory w Ziemi Świętej. W VII wieku było ich tu już około siedemdziesięciu.
Mnisi ormiańscy na ulicach Jerozolimy
Msza święta w ormiańskiej kaplicy św. Heleny
Procesja ormiańska
Poza mnichami również inni wierni ormiańscy osiedlali się w miastach Ziemi Świętej. Rozrastająca się społeczność sprawiła, że w 637 roku w Jerozolimie ustanowiono biskupstwo ormiańskie. Pierwszym biskupem został przełożony klasztoru św. Jakuba Apostoła o imieniu Abraham. Od tego czasu kościół św. Jakuba został uznany za katedrę, a klasztor stał się siedzibą kolejnych biskupów ormiańskich.
Dzisiejsza katedra ormiańska znajduje się w pobliżu tej pierwszej, która nie dotrwała do naszych czasów. Kościół stoi w miejscu, w którym w 444 r., patrycjuszka rzymska Bassa, ufundowała klasztor żeński i dwunawową kaplicę poświęconą św. Menasowi, męczennikowi egipskiemu, zamordowanemu w 235 r.
Klasztor ten został zniszczony przez Persów w 614 r. Kolejną kaplicę w tym miejscu zbudowali chrześcijanie gruzińscy. Ormianie przejęli ją w XII wieku i w latach 1142-1165 wybudowali w jej miejscu dzisiejszą świątynię.
Katedra dedykowana jest Apostołowi, św. Jakubowi Starszemu, którego ciało spoczywa w Santiago de Compostella, a w tutejszym kościele przechowywana jest relikwia jego czaszki. Na terenie katedry znajdują się również relikwie drugiego Apostoła, św. Jakuba Mniejszego, pierwszego biskupa Jerozolimy.
Konstrukcja kopuły katedry ormiańskiej
Ołtarz główny w katedrze
Grób św. Jakuba Mniejszego
Główna świątynia jest trójnawowa, przy czym środkowa nawa jest dwukrotnie szersza niż boczne. Nad główną nawą umieszczona jest kopuła wsparta na sześciu, krzyżujących się żebrach, która to konstrukcja wzorowana jest na kopule kościoła w Haghbat w Armenii. Wewnątrz głównej nawy, przy filarze oddzielającym ją od nawy bocznej znajduje się grób św. Jakuba Mniejszego, skryty pod XV-wieczną kratą wykonaną przez anonimowego artystę z Van.
Katedra wewnątrz posiada jeden z najwspanialszych wystrojów spośród kościołów miasta – liczne dywany na podłogach, gobeliny na ścianach przedstawiające sceny ze Starego i Nowego Testamentu, zdobne rzeźbienia, obrazy oraz niezliczona ilość (około 350) lamp oliwnych zwisających z sufitów, tworzą mroczną i tajemniczą atmosferę.
Kompleks katedralny zachował się w tak dobrym stanie dzięki gruntownej renowacji przeprowadzonej w XVIII wieku. Większość wystroju wnętrza pochodzi z tego okresu. Uwagę zwiedzających, wewnątrz świątyni, przykuwają zdobne fajansowe kafle, którymi wyłożone są ściany. Pochodzą one z Kutabyi, miasta z którego w XVIII wieku przybyli wyśmienici ormiańscy rzemieślnicy, aby dokonać renowacji kafli meczetu Kopuły na Skale.
Przed katedrą znajduje się niewielki dziedziniec, z którego wchodzi się również do siedziby patriarchy. Na ścianach dziedzińca można zobaczyć inskrypcję arabską z 1432 r., która zwalnia Ormian od płacenia podatków. Umieszczone tam są także chaczkary, reliefowe krzyże, fundowane przez pielgrzymów, przy czym najstarszy z nich datowany jest na przełom X i XI w.
Obok wejścia do świątyni umieszczono, zawieszone na łańcuchach, kawałki drewna i mosiądzu, w które, aż do połowy XIX w. uderzano w zastępstwie dzwonów. Turcy bowiem zabraniali używania tych ostatnich pod karą śmierci.
Chaczkary przed katedrą ormiańską
Po klęsce krzyżowców i zdobyciu przez wojska arabskie Jerozolimy w 1187 roku, Ormianie, jako nieliczni z pośród chrześcijan uzyskali możliwość pozostania w murach miasta. Ponieważ w dużej mierze zajmowali się handlem oraz wymianą bankową, szybko znaleźli uznanie w oczach arabskich władców. W 1311 roku, sułtan Egiptu zatwierdził nawet tytuł patriarchy dla ormiańskich biskupów Jerozolimy.
Gdy w XVI w. Jerozolimę zajęli Turcy, Ormianie uzyskali nowe przywileje i nadania. Od tych czasów obserwuje się ciągłą prosperitę i stabilizację tego narodu w obrębie murów Jerozolimskiego Starego Miasta. Dzisiejsza dzielnica jest dużo mniejsza od tej z XVII i XVIII wieku, kiedy Ormianie byli prawdziwą potęgą w mieście.
Dzielnica ormiańska dziś
Dziś dzielnica ormiańska liczy około 2000 mieszkańców. Przechodząc przez jej malownicze uliczki, można zobaczyć liczne sklepiki oferujące wyroby rękodzielnicze, a szczególnie ceramikę. Te piękne, o żywych kolorach przedmioty przyciągają uwagę każdego przechodnia.
Wyroby ceramiki ormiańskiej
Ceramika ormiańska
Plakat o rzezi Ormian w czasie I wojny światowej
Na murach ulic, szczególnie tych, uczęszczanych przez turystów, często można zauważyć rozklejone plakaty. Plakaty te, regularnie niszczone przez przechodniów – zrywane, zamalowywane, są elementem kampanii uświadamiającej, iż nie tylko Żydzi w przeszłości byli narodem prześladowanym.
Ponad 100 lat temu, 24 kwietnia 1915 roku na pustyni Del el Dzor, Turcy rozpoczęli rzeź Ormian w wyniku której zginęło 1,5 miliona osób. Co ważne w tym czasie tereny tureckiej Palestyny były jednym z nielicznych miejsc w Turcji, gdzie Ormian nie prześladowano. Schroniło się tu około 20 tysięcy Ormian, którzy dzięki temu dożyli końca I wojny światowej.
Stanisław Szuro, 23.10.2022