Katolickie grupy pielgrzymów przybywające do Nazaretu udają się do Bazyliki Zwiastowania. Zbudowana w XX wieku przez franciszkanów, wznosi się ona nad grotą, wskazywaną jako Miejsce Zwiastowania.
Dzięki sprzyjającym okolicznościom w XVII wieku franciszkanie skorzystali z przychylności ówczesnego druzyjskiego emira i weszli w posiadanie tej groty wraz z ruinami wcześniejszych zarówno bizantyjskich jak też średniowiecznych kościołów. Będąc gospodarzami wznieśli później kolejne kościoły przyjmujące pielgrzymów. Spośród miejsc związanych z życiem Maryi i Chrystusa, Grota i Bazylika Zwiastowania są jedynymi, gdzie Kustodia Ziemi Świętej nie musi dzielić się prawem własności z innymi wyznaniami obecnymi w Izraelu.
Przybywające więc do Bazyliki grupy prawosławne, w przeciwieństwie do Betlejem czy Jerozolimy, czują tutaj wyraźnie dominację katolików. Co ciekawe, chociaż miejsce to nie jest przez nie całkowicie omijane, to jednak grupy prawosławne w pierwszej kolejności udają się w inne, które tradycja prawosławna wiąże ze Zwiastowaniem.
Bazylika Zwiastowania
Cerkiew Archanioła Gabriela
Tradycja ta wynika z tekstów apokryficznych, które nie stoją w sprzeczności z relacją św. Łukasza, ale ją uzupełniają. Relacje średniowiecznych pątników są też pośrednim dowodem, że katolicy to miejsce również respektowali.
Tym miejscem, które prawosławni uznają za pierwsze bądź wstępne miejsce spotkania Maryi z Bożym wysłannikiem, jest kościół p.w. Archanioła Gabriela, oddalony od Bazyliki Zwiastowania o ok. 10-15 minut marszu. Kościół ten o znacznie mniejszych rozmiarach niż franciszkańska bazylika, służy jako świątynia parafialna dla miejscowych chrześcijan, Arabów wyznania prawosławnego.
O ile u franciszkanów pątnicy nawiedzają grotę, gdzie „Tutaj Słowo stało się Ciałem”, tak w kościele Archanioła Gabriela grupy nawiedzają studzienkę ze źródlaną wodą, którą ze czcią napełniają w butelki i zabierają ze sobą.
Źródło wody pitnej
Kościół stoi dokładnie nad źródłem, z którego od wieków wodę czerpały kobiety z Nazaretu. W krajach Bliskiego Wschodu żadne osiedle nie może obyć się bez źródła bieżącej wody, które zawsze wyznaczało początek osady, chociaż nie zawsze znajdowało się w jego centrum. Tak też musiało być w przypadku tegoż źródła, do którego mieszkańcy niewielkiej, bo liczącej ok. 400 osób wspólnoty musieli mieć dostęp.
W społeczności bliskowschodniej obowiązek dostarczenia wody pitnej do domostwa spoczywał na kobiecie. Mogła to być zarówno gospodyni, jak też córka gospodarza, synowa albo służąca. Studnia była miejscem, gdzie kobiety, zarówno mężatki jak też panny, miały
możliwość spotkania się poza domem i wymiany między sobą najświeższych wiadomości.
Ten obowiązek nam może wydawać się obowiązkiem uciążliwym, ale przez wiele wieków dawał on kobiecie jedyną szansę opuszczenia domostwa bez asysty ojca, brata czy męża. Studnia była też miejscem, gdzie przy zachowaniu przyzwoitej odległości, młodzieńcy mogli wypatrywać sobie przyszłą małżonkę.
Trzeba jednak pamiętać, że kobiecie dbającej o dobrą reputację nie wypadało wdawać się w pogawędki z obcym mężczyzną. Takie pogawędki dozwolone były jedynie w gronie korzystających ze studni kobiet.
Protoewangelia św. Jakuba podaje relację, że Maryja, gdy udała się z dzbanem, aby zaczerpnąć wody, po raz pierwszy usłyszała skierowane do niej pozdrowienie od anioła, którego jednak nie zauważyła. Dopiero, gdy wróciła do domu i usiadła do warsztatu tkackiego pojawił się przed nią archanioł Gabriel.
Możemy domniemywać, że Maryja jako młoda mężatka, nawet jeśli ujrzałaby archanioła, to przy studni nie wdawałaby się w niestosowną rozmowę z nieznajomym. Dlatego archanioł udał się za Maryją do jej domu i dopiero tam przekazał jej Boże Posłannictwo. Prawosławni odwołując się do tego apokryfu, jak też do realiów życia społecznego uważają, że spotkanie Maryi z archaniołem nastąpiło najpierw przy znanej im studni. Słusznie zatem nazywane jest ono Źródłem Panny Maryi nie tylko przez chrześcijan, ale również przez muzułmanów, którzy w języku arabskim określają je „Ain Sitti Mariam”.
Niepewnym pozostaje kwestia, kiedy nad źródłem zbudowano pierwszy kościół. Przypuszcza się, że istniał on już w okresie bizantyjskim i do niego ma się odnosić relacja pątnika Arkulfa z 570 roku. Średniowieczne relacje sugerują, że pozostawał on celem pielgrzymów, chociaż zapewne został zburzony przez Mameluków po 1236 roku. Późniejsze relacje w większości wspominają jego stan w ruinie. W XVII wieku nad źródłem kaplicę mieli wznieść franciszkanie, ale prawo własności nad nią przejęli arabscy wyznawcy prawosławia.
Architektura Cerkwi Archanioła Gabriela
Obecny kościół zbudowany został przez mnichów greckich w końcu XVIII wieku. Nosi on wszystkie cechy świątyni prawosławnej i wzniesiony jest na planie krzyża. Do wnętrza wchodzi się przez zewnętrzny dziedziniec wejściem prowadzącym do transeptu. Po jego prawej stronie znajduje się ikonostas oddzielający od korpusu świątyni prezbiterium.
Na drugim końcu transeptu są schody, którymi pod kamienną arkadą schodzimy do kaplicy, a tam znajduje się ciągle bijące wodą źródło. Nad nim zawieszona jest piękna ikona ukazująca spotkanie Maryi z Gabrielem. Otynkowane wnętrze kościoła obejmujące prezbiterium i nawę pokryte zostało malowidłami nawiązującymi do sztuki bizantyjskiej. Postaci świętych, wizerunki Chrystusa, sceny ewangeliczne wypełniają ściany i sklepienie, łącznie ze sceną Zwiastowania, która od progu wskazuje dojście do kaplicy ze źródłem.
Zanim wyjdziemy z kościoła możemy wejść na zachodni chór, który pozwala nam spojrzeć na całe wnętrze świątyni z góry. Po opuszczeniu jej przechodzimy przez małe muzeum oraz sklep z dewocjonaliami, gdzie pielgrzymi mogą się zaopatrzyć w ikony, świece i inne akcesoria.
W celu dostępu do źródła przez wszystkich mieszkańców Nazaretu, nie tylko prawosławnych, źródło zostało ujęte w specjalny podziemny system kanałów prowadzący wodę od kościoła do dużej ściany w formie półkolistej arkady, gdzie trzema otworami wypływała woda i mogła być nabierana także przez kobiety niechrześcijanki.
Dzisiaj przy tej arkadzie rośnie ogromnych rozmiarów drzewo, które skutecznie przesłania perspektywę na kościół Archanioła Gabriela. Arkada ta znajduje się blisko głównej drogi prowadzącej przez Nazaret w kierunku wyjazdu z miasta na Kanę Galilejską. Praktycznie wszystkie autobusy z pielgrzymami, przejeżdżają koło niej, ale niestety zauważenie z pokładu autokaru samego kościoła jest bardzo trudne. Dlatego przejście od katolickiej bazyliki do prawosławnego kościoła wąskimi uliczkami starego miasta daje sposobność dodatkowych przeżyć.
Woda ze Źródła Maryi po ostatnich badaniach archeologicznych została ujęta w nowy system podziemny i dociera do samej Bazyliki Zwiastowania, gdzie między innymi spływa po ścianie stanowiącej zaplecek dla figury Matki Bożej, przy której pielgrzymi chętnie robią sobie zdjęcia.
Woda więc symbolicznie łączy oba te miejsca, które obie tradycje prawosławna i katolicka wskazują jako jeden z filarów wiary zawierający się w krótkim słowie fiat. Słowie, w którym Maryja wyraziła swoje całkowite posłuszeństwo wobec Bożych Planów.
Erwin Jan Kozłowski, 25.03.2023r.