Stara Jerozolima, mieszcząca się w obrębie murów miejskich, dzieli się na cztery dzielnice: muzułmańską, chrześcijańską, ormiańską i żydowską. Na obszarze tej ostatniej, zachował się kompleks czterech dawnych synagog sefardyjskich.
Żydzi sefardyjscy to odłam wyznawców judaizmu, których kultura ukształtowała się pod rządami Arabów. Gdy ci ostatni podbili olbrzymie obszary Azji, Afryki i Europy w VII i VIII wiekach, to okazali się dla Żydów bardzo tolerancyjni. W zamian opłacanie specjalnego trybutu, Żydzi uzyskali gwarancję bezpieczeństwa, swobody religijnej i gospodarczej oraz autonomię swych gmin. W Jerozolimie uzyskali dodatkowo prawo do zamieszkania, którego pozbawieni tu zostali jeszcze przez cesarza rzymskiego Hadriana w II w.
Oczywiście nie było mowy o równości religijnej. Jeszcze w VII wieku Arabowie nałożyli na Żydów wiele ograniczeń. Na przykład zakazano im publicznych ceremonii religijnych, budowy domów modlitwy wyższych niż domy mieszkalne. Nie wolno im było jeździć konno, nosić broni, a przechodząc koło meczetu musieli zdejmować buty.
Tolerancja, jaką cieszyli się Żydzi pod panowaniem władców islamskich, spowodowała, że zintegrowali się kulturowo z otaczającą ludnością. W średniowieczu stworzyli wysoką kulturę. Niektórzy byli doradcami władców arabskich, tworzyli dworską poezję, zajmowali się filozofią, astronomią, matematyką, medycyną. Tworzyli mapy, tablice nawigacyjne i instrumenty precyzyjne.
Szczególnie kultura żydowska rozwinęła się wówczas na terenie podbitego przez Arabów Półwyspu Iberyjskiego, pod panowaniem dynastii Omajadów. To właśnie od Hiszpanii wywodzi się nazwa Żydów sefardyjskich, gdyż Sfardi po hebrajsku oznacza Hiszpanię.
Żyjący tutaj Żydzi rozwinęli nowy język; ladino, który wywodził się ze średniowiecznego dialektu kastylijskiego, ale zawierał wiele elementów hebrajskich, tureckich i in. Przy czym zapisywano go czcionką hebrajską. Utrwalił się wówczas również nowy obrządek modlitewny oraz powstała nowa żydowska tradycja prawno-liturgiczna.
Rozwój kultury sefardyjskiej na terenie Półwyspu Iberyjskiego zakończył się wraz z upadkiem ostatniego państwa arabskiego na tym terenie, czyli emiratu Grenady. Zwycięscy Hiszpanie nakazali w 1492 r., aby Żydzi przyjęli chrześcijaństwo albo opuścili ich królestwo. Pięć lat później Żydów wygnano również z Portugalii. Większość z nich wyemigrowała na tereny Turcji i sułtanatu Egiptu. Przy czym miejscowi wyznawcy judaizmu w większości przyjęli od przybyszów sefardyjski obrządek modlitewny.
Na przełomie XV i XVI wieku grupa Żydów sefardyjskich przybyła również do Jerozolimy. Zamieszkali w dzielnicy żydowskiej, gdzie stanowili dominującą grupę wyznawców judaizmu aż do połowy XIX wieku. Tutaj też wybudowali zespół połączonych ze sobą czterech synagog.
Każda z nich powstawała w różnym czasie jednak tworzą swoistą, spójną całość. Wszystkie sale modlitwy mają obniżoną podłogę względem ulicy, co wynikało z tego, że przepisy religijne zmuszały budowniczych do zachowania odpowiedniej wysokości tych pomieszczeń, a przepisy tureckie nakazywały by synagogi były niższe niż otaczające je budynki.
Najstarszą z nich, synagogę Johanna Ben Zakai, zbudowano w 1610 r. i pierwotnie nazywano ją Wielką Synagogą. Na początku XVIII w. jej dziedziniec, służący początkowo jako wydzielona część dla kobiet, przebudowano, tworząc w tym miejscu kolejną synagogę, tzw. Synagogę Centralną.
W 1702 r. w synagogę poświęconą Eliaszowi, przekształcono pochodzącą z 1625 r. salę do nauki. Jej nazwa pochodzi od legendy, że pewnego razu sam prorok Eliasz pojawił się wśród wiernych. W przeddzień największego święta żydowskiego, Yom Kippur przybył aby uzupełnić minyam, czyli grupę dziesięciu dorosłych Żydów, konieczną do rozpoczęcia modlitwy w synagodze.
Czwartą synagogę, Istambuli, wybudowano w 1827 r. dla Żydów pochodzących ze stolicy Turcji.
Synagogi sefardyjskie w Jerozolimie – widok z zewnątrz
Wnętrze Synagogi Centralnej
Wnętrze Synagogi Eliasza
Wnętrze Synagogi Johanna ben Zakai
Element dekoracyjny bimy z Synagogi Istambuli
Krzesło, na którym według tradycji zasiadł proposk Eliasz
Arca w synagodze Eliasza, sprowadzona z Wielkiej Synagogi w Livorno
Bima w Synagodze Istambuli
Element dawnego wystroju Synagogi Istambuli
Wszystkie cztery synagogi zostały splądrowane po 1948 r., gdy Dzielnica Żydowska weszła w skład Jordanii. Gdy w czasie wojny sześciodniowej Izrael zdobył jordańską część Jerozolimy, synagogi przekazano pod opiekę naczelnemu sefardyjskiemu rabinowi Izraela. Budynki zostały odnowione i wyposażone w zabytkowe sprzęty liturgiczne, ocalone z zagłady synagog włoskich, dokonanej w czasie II wojny światowej. Dziś wszystkie cztery pełnią zarówno funkcje domów modlitwy, jak i muzealne.
Stanisław Szuro, 16.11.2022r.