Panorama Betanii z widokiem na meczet i kościół franciszkański
W pobliżu Jerozolimy, na wschodnich zboczach Góry Oliwnej znajduje się palestyńska wioska Al-Azarija, znajdująca się w miejscu wcześniejszej osady zwanej Betanią. Jej dzisiejsza nazwa pochodzi od zniekształconego greckiego słowa Lazarium. Tak nazywano bowiem kiedyś powszechnie, wybudowane tu w IV wieku sanktuarium, znajdujące się nad grobem, wskrzeszonego przez Jezusa, Łazarza.
W Betanii, zgodnie z przekazami ewangelicznymi mieszkało rodzeństwo: Łazarz, Maria i Marta, u których wielokrotnie zatrzymywał się Jezus. Tu też dokonał on jednego z największych swoich cudów. Cud ten, opisany przez świętego Jana [J. 11,12-43], polegał na wskrzeszeniu zmarłego Łazarza. Na dodatek stało się to w czwartym dniu od jego śmierci.
Teologia żydowska nauczała, iż dusza ludzka najpóźniej w trzecim dniu po śmierci ciała zostaje zabrana do Otchłani, gdzie nie posiada żadnego kontaktu ze światem doczesnym. Tak więc, Jezus wskrzeszając Łazarza po tym okresie wykazał, że dysponuje mocą większą niż jakikolwiek wcześniejszy prorok.
Dla Jego uczniów było to potwierdzenie, że jest Mesjaszem, dla przeciwników zaś, że jest największym z czarnoksiężników. Dlatego też na wieść o tym cudzie członkowie Sanhedrynu zadecydowali o konieczności szybkiego uśmiercenia Jezusa [J. 11,45-53], co zaowocowało pojmaniem i ukrzyżowaniem Chrystusa.
Znaczenie wydarzeń ewangelicznych w Betanii było tak wielkie, że już w starożytności przybywali tu liczni pielgrzymi. W IV wieku powstała tu piękna trzynawowa świątynia pod wezwaniem Marii Magdaleny, z marmurowymi kolumnami i mozaikową posadzką, z dziedzińca której wchodziło się do grobu Łazarza.
Jak podają antyczne relacje, co roku w sobotę przed Niedzielą Palmową odbywała się tu uroczysta liturgia pod przewodnictwem biskupa Jerozolimy. Kiedy kościół ten został zniszczony dwieście lat później przez trzęsienie ziemi, to odbudowano go powiększając równocześnie o jedną trzecią.
Po zajęciu Ziemi Świętej przez muzułmanów świątynia ta powoli popadała w ruinę. W pierwszych latach XII wieku odrestaurowali ją krzyżowcy, a właściwie zakon kanoników regularnych Bożego Grobu. Na prośbę królowej Jerozolimy, Melisandy, zakonnicy ci w 1138 roku przekazali teren sanktuarium siostrom benedyktynkom. Te odnowiły zabudowania klasztorne i zbudowały drugi kościół nad samym grobem Łazarza.
Gdy wojska muzułmańskie dowodzone przez Saladyna zdobyły Jerozolimę w 1187 r., klasztor został opuszczony, a oba kościoły zniszczone. Pod koniec XVI wieku na ruinach kościoła grobu Łazarza zbudowano meczet, zamurowując przy tym wejście do samego grobu.
Zareagowali na to franciszkanie. W 1613 r. kustosz Ziemi Świętej o. Angelo z Messyny wykupił od muzułmanów prawo wykucia w skale, nowych schodów od strony ulicy, by można było wejść do komory grobu Łazarza i odprawiać tam Mszę Świętą. Korzystają z nich dzisiaj pielgrzymi i turyści, którzy po dokonaniu opłaty na utrzymanie meczetu mogą nawiedzić to miejsce.
Wnętrze grobu Łazarza
Na pozostałych ruinach klasztornych franciszkanie wybudowali kolejny kościół w latach 1952-1953 według projektu Antonia Barluzziego. Nowa świątynia jest budowlą centralną, opartą na planie krzyża równoramiennego. Przypomina ona antyczne rzymskie grobowce i stąd nie ma w ścianach otworów okiennych. Jedynym źródłem naturalnego światła jest zaszklony okulus, otwór w sklepieniu kopuły kościoła.
W czterech lunetach umieszczonych nad absydami mamy mozaiki związane z ewangelicznymi wydarzeniami w Betanii: wskrzeszeniem Łazarza, rozmową Jezusa z Martą i Marią, namaszczeniem Jezusa przez Marię w domu Szymona Trędowatego. Pod mozaiką nad ołtarzem zapisano łacińskie słowa tu wypowiedziane przez Jezusa: „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. Kto we mnie wierzy, to choćby umarł, żyć będzie” [J.11, 25].
Kościół franciszkański
Wnętrze kościóła franciszkańskiego
Wnętrze kopuły z okulusem
Franciszkanie wybudowali tu również niewielki klasztor, wykorzystując przy jego konstrukcji pozostałości średniowiecznych zabudowań. Przy tym w najlepiej zachowanej sali dawnego refektarza, czyli jadalni urządzili dodatkową kaplicę. Zabezpieczyli też i wyeksponowali fragmenty mozaik z wcześniejszych świątyń.
Kaplica w dawnym, średniowiecznym refektarzu
Fragment wykopalisk archeologicznych prowadzonych w Betanii
Mozaiki pochodzące z IV wieku
W ostatnich latach klasztorem franciszkańskim zainteresowali się palestyńscy historycy, którzy przeprowadzili na terenie ruin poszukiwania archeologiczne i urządzili niewielką ekspozycję odnalezionych artefaktów.
W 1965 r. teren przy grobie Łazarza od strony Jerozolimy zakupili przedstawiciele kościoła prawosławnego i wybudowali na nim cerkiew.
Niestety świątynia jest na co dzień niedostępna dla zwiedzających, gdyż kluczami do niej dysponują duchowni mieszkający w Jerozolimie. Otwierana jest tylko na czas liturgii lub dla umówionych wcześniej wizyt grup pielgrzymich.
Stanisław Szuro, 29.07.2024r.
